Pam mae newid yn yr hinsawdd yn ergyd i’n hymwelwyr haf

Mae wedi bod yn wanwyn hardd a heulog ac mae'r blodau gwyllt wedi bod yn fendigedig; briallu, clychau'r gog, dagrau Mair yn blodeuo am fwy o amser yn absenoldeb gwynt a glaw. Ond rwyf hefyd wedi ei chael hi'n amser anodd.

Gallwn osod fy nghalendr erbyn dyfodiad y wennol gyntaf i'n tyddyn yn y bryniau uwchben Wrecsam, fel arfer tua 7 Ebrill. Cyn bo hir mae'r ysgubor yn adleisio i'w galwadau parablus ond ym mis Ebrill eleni, nid oedd unrhyw wenoliaid.

Diolch byth, cyrhaeddodd llawer o fudwyr eraill fel arfer; y siffsaff ym mis Mawrth, ac yna galwadau persain prydferth y telor penddu a thelor yr helyg ym mis Ebrill. Yn y diwedd cyrhaeddodd cwpl o wenoliaid ddechrau mis Mai, ond llawer llai nag mewn blynyddoedd blaenorol.

Dywedir wrthyf fod y system pwysedd uchel a roddodd heulwen i ni ym mis Ebrill hefyd wedi gwthio'r jetlif i'r de, gan ddod â stormydd i Sbaen, a dal gwenoliaid a gwenoliaid duon yn ôl ar eu taith o Affrica.

Cododd hyn y cwestiwn a yw ein gwanwynau sych, heulog diweddar yn ganlyniad i newid yn yr hinsawdd, neu’n rhan o'n tywydd naturiol amrywiol yn unig?

Ac nid gwenoliaid oedd yr unig adar oedd ar goll eleni. Mae eirlysiau a chennin Pedr yn arwyddion i'w croesawu, ond gwn fod dyddiau tywyll y gaeaf ar ben pan glywaf gri ffliwtian hardd y gylfinir.

Mae hyn yn wir alwad natur gwyllt a mannau gwyllt, wrth iddynt fynd o'r arfordir i'w tir bridio ar rostiroedd cyfagos ym mis Mawrth. Ond roedd y sain honno'n absennol y gwanwyn hwn ac ni fu unrhyw gogau, galwad fwyaf atgofus ein holl fudwyr.

Rydyn ni wedi clywed am yr Argyfwng Natur, ond mae wedi fy nghlwyfo i’r byw eleni. Rwyf wedi meddwl tybed a oes unrhyw beth rwyf wedi'i wneud i golli ein gwenoliaid.

Roeddem yn arfer cadw gwartheg ac roedd y domen tail yn darparu cyflenwad gwych o bryfed y byddai'r gwenoliaid yn hedfan yn ôl ac ymlaen i fwydo arnynt. Ond roedd y gwartheg yn llawer o waith, nid oeddent yn gwneud llawer o arian ac roedd bygythiad TB yn peri pryder. Felly, gwnaethom werthu’r gwartheg, rhoi’r tir ar rent ac mae'r domen tail a'r pryfed wedi mynd. 

Ychydig ymhellach i ffwrdd, mae'r defaid a gymerodd le’r gwartheg allan drwy'r gaeaf. Erbyn y gwanwyn mae'r glaswellt yn cael ei phori'n dynn; pan oedd gennym wartheg, wedi'u cadw mewn sied drwy'r gaeaf, roedd y caeau’n gorffwys, roedd y borfa'n dalach, a chafodd planhigion gyfle i flodeuo.

Mae'r Argyfwng Natur yn cael ei ysgogi gan newidiadau enfawr yn y defnydd o dir a'r newid yn yr hinsawdd sy'n bwydo micro-newidiadau fel ein symudiad allan o wartheg, gan arwain at ddirywiad mewn rhywogaethau. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd y mater o ddifrif â £15m i'r gronfa Rhwydweithiau Natur eleni, ac mae £5m ohono ar gael i Cyfoeth Naturiol Cymru i helpu i ddod â'n safleoedd bywyd gwyllt gorau, Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig, i well gyflwr fel rhan o strategaeth ehangach i wneud ecosystemau Cymru yn fwy gwydn a chysylltiedig.

Fodd bynnag, mae angen llawer mwy ar rai safleoedd, i wrthdroi degawdau o weithgareddau dynol niweidiol. Er enghraifft, mae ein mawnogydd wedi'u draenio, eu cloddio a'u llosgi ers canrifoedd. Mae angen seilwaith sylweddol iddynt fod mewn cyflwr gwell, dod â rhywogaethau prin yn ôl ac atal y methan a'r carbon deuocsid y maent yn eu cynnwys rhag gollwng i'r atmosffer.

Mae argaeau i rwystro draeniau a byndiau i ddal dŵr yn ôl yn hanfodol. Felly, mae'n galonogol bod y Llywodraeth wedi helpu i sefydlu'r Rhaglen Weithredu Genedlaethol ar Fawndiroedd i adfer mawndiroedd ac mae'n rhoi arian cyfatebol i arian LIFE Ewropeaidd i gefnogi'r gwaith o adfer ein ychydig o Gorsydd Crynedig a Mignenni Pontio (LIFEQuake).

Mae Cors Crymlyn ar gyrion Abertawe yn un o'r rhain; mae'n oroeswr anhygoel draenio, llygredd o safleoedd tirlenwi, pyllau glo a phurfa olew a hyd yn oed bomiau crwydr gan y Luftwaffe!

Wrth sôn am rai o'r ffermwyr hŷn, clywch am yr ymdrech enfawr ar ôl y Rhyfel i gynyddu cynhyrchiant amaethyddol, grantiau ar gyfer draenio, aredig rhostir a chael gwared ar wrychoedd a chynghorwyr y Llywodraeth a alluogodd ffermwyr i wneud hyn. Roedd yn ymosodiad ar natur a ddaeth â bwyd rhad inni a gafodd ei yrru gan yr awydd i fod yn fwy hunangynhaliol, yn dilyn prinder yn ystod y rhyfel. 

Mae arnom angen rhaglen debyg er mwyn i ni wrthdroi dirywiad bioamrywiaeth. Ond a yw hyn yn bosibl?

Mae ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r Argyfwng Natur yn galonogol ond bydd llawer yn dibynnu ar y system amaeth-amgylcheddol newydd, a fydd yn dechrau yn 2025. 

Un o'r materion mwyaf sylfaenol fydd cael digon o gynghorwyr i feithrin perthnasau â ffermwyr i addasu eu systemau ffermio a dod â bywyd gwyllt yn ôl a'u helpu i chwarae eu rhan wrth leihau allyriadau carbon. Ar rai ffermydd mae hyn yn golygu llai o dda byw neu newidiadau fel symud o ddefaid i wartheg. Ar rai eraill, fel rhai o'n hucheldiroedd, sydd mewn perygl o gael eu gadael yn amaethyddol, mae angen mwy o anifeiliaid i efelychu patrymau pori naturiol. Dyma'r mannau lle mae'r ymgyrch dros blannu coed, yn bennaf i sugno carbon, yn debygol o’u targedu yn bennaf. Ond mae'r ucheldiroedd hyn yn parhau i fod yn rhai o'n mannau pwysicaf ar gyfer bywyd gwyllt ac maent hefyd yn lleoliad ar gyfer llawer o'n priddoedd mawnog gwlyb, storfa garbon allweddol, sy'n peryglu draenio trwy goedwigaeth.

Mae cysoni’r amcanion lluosog hyn yn her wirioneddol; atal y dirywiad mewn bioamrywiaeth, mynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd a pharatoi ar gyfer cyflenwad bwyd mwy ansicr wrth i'r newid yn yr hinsawdd effeithio fwyfwy ar gynhyrchu bwyd byd-eang.

Mae llawer i'w wneud eto, ond â digon o staff ac adnoddau a chynllunio gofalus, gallwn wneud cefn gwlad yn sinc carbon a helpu i ddod â'r rhywogaethau hynny sy'n diflannu'n ôl.

Yr wythnos diwethaf ymwelais â Chors Fenn a Whixall, ar y ffin ger yr Eglwys Wen, i weld beth mae'r prosiect Bog LIFE 6 mlynedd wedi'i gyflawni.

Cafodd y safle ei ddinistrio gan dorri mawn dwys yn y 1980au, plannu conwydd, tanau a llechfeddiant prysgwydd. Ond o ganlyniad i adeiladu cilomedrau o fwndiau a channoedd o argaeau i godi lefelau dŵr, ceir gobaith y gallwn gadw tua miliwn tunnell o garbon yn y mawn, yn hytrach na chaniatáu iddo lifo i'r atmosffer.

Mae dychweliad sawl pâr bridio o fynieir a chynnal poblogaeth iach o ylfinir, yn dangos yr hyn y gellir ei gyflawni: mynd i’r afael â’r Argyfwng Hinsawdd a Natur â’r gilydd.

O'm rhan i, bydd yn rhaid i mi gael rhai gwartheg yn ôl, ond oherwydd eu bod yn cynhyrchu cryn dipyn o fethan bydd yn rhaid i mi feddwl am sut i fynd i'r afael â hyn, efallai y byddaf yn plannu rhai coed mewn cornel dawel.